Veilig gebruik van technologie omvat de pijlers gezondheid, aandacht en privacy. In de Let’s Talk About Techwijzer staan de basisregels om je gezondheid, aandacht en privacy te beschermen bij het gebruik van technologie. Op deze pagina gaan we verder in op privacy: welke informatiebronnen kan je raadplegen om meer te weten te komen over het belang ervan en hoe kan je jezelf en je kinderen beter online beschermen? Hoe ontfutselen bedrijven en overheden jouw persoonlijke data en wat doen ze daarmee? En hoe zit het met de veiligheid van het gebruik van technologie in het onderwijs? Welke gegevensverwerkingen vinden in het onderwijs plaats en welke risico’s kleven hieraan?

 

Heb jij iets te verbergen?

Mensen geven aan zich zorgen te maken over hun online privacy, helemaal sinds sinds de onthullingen van Edward Snowden in juni 2013 over de datazucht van de Amerikaanse National Security Agency (NSA). Het gedrag is er echter niet naar: bijna de helft van de Nederlanders is bereid gezondheidsdata af te staan in ruil voor premiekorting. Google, Facebook, Whatsapp, Tiktok en andere platforms liggen regelmatig onder vuur vanwege hun privacyschendende praktijken. Toch worden deze nog altijd naar hartelust gebruikt.

 

Facebook weet bij wie je gisteren op bezoek ging

De Belastingdienst zag hoe je er kwam

Apple hield bij hoelang je er bleef

Samsung hoorde wat je er zei

En Google wist dat je het van plan was

Bron: achterflap boek ‘Je hebt wel iets te verbergen: Over het levensbelang van privacy’

 

Het lijkt erop dat we weinig principiëel zijn als het gaat om onze privacy. In discussies over privacy komt vaak het argument naar voren dat iemand niet iets verkeerds doet en niets te verbergen heeft. Het narratief dat we niets te verbergen hebben en de onzichtbaarheid van wat er eigenlijk allemaal met die gegevens gebeurt, maakt dat weinig mensen beseffen hoezeer privacy verbonden is met democratie. Edward Snowden maakt met het volgende citaat haarfijn duidelijk waar het om gaat:

Privacy niet belangrijk vinden omdat je niets te verbergen hebt, is hetzelfde als niet geven om vrijheid van meningsuiting omdat je niets te zeggen hebt.

 

In deze video legt benadrukt hij dat de massale verzameling van onze data mogelijkheden biedt tot maatschappelijke controle en menselijke manipulatie. Op welke wijze bedrijven en overheden deze data precies gebruiken is deels bekend. Maar veel weten we (nog) niet. En wie de meest fundamentele regel van technologische vooruitgang kent beseft dat dit hoogst verontrustend is. Deze regel luidt namelijk als volgt: als iets gedaan kan worden, zal het vermoedelijk ook gedaan worden en is het misschien al gedaan.

Ook op zijn eigen substack-kanaal schrijft hij over de gevaren voor privacy en democratie. Hij noemt zelfs zijn smartphone het gevaarlijkste voorwerp dat hij bezt.

 

 

Privacy is het meest bedreigde mensenrecht van onze tijd

Onderzoeksjournalisten Maurits Martijn en Dimitri Tokmetzis publiceerden in 2016 het boek Je hebt wél iets te verbergen: Over het levensbelang van privacy. Het boek is het resultaat van jarenlang diepgravende onderzoeks- en datajournalistiek naar privacy en surveillance voor De Correspondent en de schrijvers wonnen daar verschillende journalistieke prijzen mee. Ze hebben smartphones gekraakt, wifinetwerken gehackt, internetverkeer onderschept, sociale media ontleed, databases leeggetrokken, hackavonden gehouden, honderden privacyvoorwaarden uitgekamd, tientallen openbaarheidsverzoeken ingediend en honderden deskundigen en denkers in binnen- en buitenland gesproken. Conclusie: privacy is het meest bedreigde mensenrecht van onze tijd. Ze leggen bloot welke gegevens je allemaal weggeeft en aan wie. En, belangrijker nog: welke ingrijpende gevolgen dat heeft voor ons allemaal. Privacy is van levensbelang, het is de smeerolie van een gezonde democratie en een voorwaarde voor een functionerende rechtsstaat. Op de site van De Correspondent kan je de inleiding van het boek lezen en het boek aanschaffen.

 

Onze digitale identiteit staat op het spel

Voortschrijdende technologisering en dataregistratie maken steeds meer mogelijk. Volgens Marleen Stikker – internetpionier, directeur Waag en schrijver van het boek Het internet is stuk, maar we kunnen het repareren– draaien bijna alle internettoepassingen om het ontfutselen van data en het manipuleren van gedrag:

We worden op sociale media en in zoekmachines gebombardeerd met clickbait, micro-targeting, advertenties en desinformatie: de verdienmodellen van veel techbedrijven zijn gebaseerd op het vergaren en gebruiken van zoveel mogelijk persoonlijke data. En dan is het overgrote deel van die online toepassingen ook nog eens in handen van slechts een paar grote buitenlandse techbedrijven. In de hedendaagse verzamelwoede van die bedrijven worden personen, steden en landen onvoldoende beschermd.

In een open brief aan de Eerste Kamer (september 2020) stelt zij dat het wetsvoorstel Digitale Overheid de deuren wagenwijd open voor een nog verdergaande exploitatie van onze persoonlijke levenssfeer. Met het wetsvoorstel krijgen marktpartijen nog meer macht. De wet maakt het mogelijk dat inloggen bij je zorgverzekeraar of de belastingdienst ook via de Googles en Facebooks van deze wereld kan. Het is in haar ogen onacceptabel dat bedrijven die zich toeleggen op het bespioneren van gebruikers en het centraal opslaan en doorverkopen van persoonlijke data een centrale rol krijgen. Er zijn open en veilige alternatieven beschikbaar waarbij publieke waarden, privacy by design en bescherming van het individu gegarandeerd zijn. Hiermee kan de overheid er voor zorgen voor een goede, veilige digitale identiteit. Dit vormt één van de belangrijkste fundamenten onder een betrouwbare en veilige gedigitaliseerde samenleving.

 

Massasurveillance in Nederland

Niet alleen bedrijven maken zich schuldig aan het bespioneren van mensen. Ook overheidsinstanties verzamelen, soms met hulp van private partijen, stelselmatig en op grote schaal gegevens van burgers. Het Nederlands kabinet neemt steeds vaker maatregelen waardoor grote hoeveelheden gegevens over burgers kunnen worden verzameld en verwerkt en waarbij het recht op privacy en de gelijkheid in het geding komen. Hoewel bescherming van de persoonlijke levenssfeer en van gelijkheid is in Nederland in artikel 1 van de Grondwet geregeld is, zijn daar via wetten beperkingen op mogelijk. De reikwijdte van die beperkingen wordt nader ingevuld door onder andere de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017 (Wiv), die op 1 mei 2018 in werking trad.

Deze wet geeft de Nederlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten de mogelijkheid om stelselmatig en op grote schaal communicatiegegevens te verzamelen van mensen die geen bedreiging vormen voor de nationale veiligheid. Ook maakt de wet het delen van ongefilterde gegevens met buitenlandse geheime diensten mogelijk. Daarmee kunnen zij serieuze inbreuk maken op de mensenrechten. De reden die bestuurders en beleidsmakers aanvoeren voor deze massasurveillance is dat ze informatie moeten verzamelen om potentiële terroristen of andere personen die een bedreiging vormen voor de democratische rechtstaat, te pakken te krijgen. Volgens Amnesty International en andere belangenorganisaties is er is echter geen overtuigend bewijs dat ongerichte of zelfs gerichte communicatie-surveillance of -interceptie hen daarbij helpt.

 

Bij voorbaat verdacht

Als de informatie die de politie, de Belastingdienst, de bureaus voor sociale zekerheid, de gezondheidszorg en andere instanties hebben verzameld, in één bestand zou worden bijeengebracht, zou de vrijheid van het individu ernstig in gevaar komen. Het dossier met privé-informatie is het embleem van de totalitaire staat.

Citaat van Baron Browne-Wilkinson, voormalig vice-voorzitter van het Engelse Hooggerechtshof, 1991

Dit citaat staat prominent op de de campagnesite ‘Bij voorbaat verdacht‘. Deze campagne van het Platform Bescherming Burgerrechten werd opgezet naar aanleiding van de rechtszaak die een coalitie van maatschappelijke organisaties in 2018 aanspanden tegen de Nederlandse Staat met als doel het Systeem Risico Indicatie (SyRI) door de rechter onrechtmatig te laten verklaren. Begin 2020 werd de SyRI-coalitie door de Rechtbank Den Haag in het gelijk gesteld. Het vonnis in de SyRI-rechtszaak legt de inzet van digitale surveillance op burgers fundamenteel aan banden, zoals uit deze analyse blijkt.

Hoewel ook het schandaal van de Toeslagenaffaire liet zien tot welke misstanden risicoprofilering onder Nederlandse burgers en gebrek aan transparantie en rechtsbescherming kunnen leiden, lijkt de boodschap nog altijd niet goed doorgedrongen te zijn bij beleidsmakers en politici. Op 17 december 2020, de dag dat het rapport ‘Ongekend Onrecht’ van de parlementaire ondervragingscommissie kinderopvangtoeslagaffaire verscheen, werd het wetsvoorstel Gegevensverwerking door Samenwerkingsverbanden (WGS) door de Tweede Kamer aangenomen. De PvdA, Krol, 50PLUS, VVD, SGP, CDA, ChristenUnie, PVV en FVD stemden voor. D66, GroenLinks, SP, PvdD, DENK en Van Kooten-Arissen stemden tegen. Deze wet maakt het mogelijk om databases van zowel overheden als bedrijven in zogeheten samenwerkingsverbanden aan elkaar te koppelen. Volgens de SyRI-coalitie is het een blauwdruk voor meer toeslagenaffaires.

 

Digitale zelfverdedigingsgids

De verdienmodellen van techbedrijven en de datazucht van overheden maken dat onze privacy en onze democratische rechtsstaat zwaar onder druk staan.  Belangenorganisaties als Amnesty International, Privacy First en Bits of Freedom volgen de beleidsontwikkelingen op het gebied van privacy en surveillance op de voet. Ook spreken zij autoriteiten aan om mensen juridisch te beschermen tegen onwettige inmenging in hun privéleven en geven zij tips hoe je je beter kunt beschermen hiertegen. Voor iedereen die meteen aan de slag wil geeft Amnesty International deze vijf tips.  Daarnaast is er de Digitale Zelfverdedigingsgids van De Correspondent waarmee je jezelf online kunt beschermen tegen nieuwsgierige advertentiebedrijven en kwaadwillende hackers. Stap voor stap, in tekst en video, kan je met eenvoudige maatregelen in dertig minuten een acceptabel niveau van privacy en veiligheid bereiken. Wil je er nog serieuzer werk van maken? Kijk dan op de site Fix Je Privacy. Dit is initiatief van digitale rechtenorganisatie Bits of Freedom, die opkomt voor internetvrijheid en online privacy.

 

Kinderen: Google’s klanten voor het leven

Digitaal wijs worden en deze kennis vervolgens toepassen is best een uitdaging. Helemaal als je nog op school zit. Nu zelfs de basisscholen in rap tempo massaal voorzien worden van laptops en iPads en er online thuisonderwijs gegeven wordt loopt de tijd die kinderen doorbrengen achter een scherm verder op. Naast gezondheidsrisico’s brengt dit ook risico’s voor privacy met zich mee. In het  artikel ‘Aan Google’s liefde voor onderwijs zit iets dubbels- creëert Google klanten voor het leven?‘  in de Volkskrant werden al voor de Coronacrisis grote vraagtekens geplaatst bij de wenselijkheid van deze ontwikkeling:

Grote techbedrijven hebben hun oog laten vallen op het onderwijs. Met Google voorop. 70 procent van de basisscholen in Nederland werkt met laptops en software van het bedrijf. ‘Dit is geen liefdadigheid van Google. Zo creëer je klanten voor het leven.’

Naar aanleiding van de discussie over het gebruik van mondkapjes op scholen ten tijde van de Coronacrisis schreef Roxane van Iperen in een column in Vrij Nederland het volgende over de dataverzameling in het onderwijs:

Het geeft te denken.

 

Dataroof in het onderwijs

Ook de organisatie Privacy First maakt zich al langer zorgen over onze burgerrechten. Zij organiseert publieksdebatten over dit onderwerp en heeft al meerdere artikelen gepubliceerd over kinderen en privacy. Daarbij komt ook dataroof aan bod die onder andere via Google Chromebooks aan Google plaatsvindt en waarvan we geen idee hebben wat er met die data gebeurt.

Ouders, leraren maar ook de overheid lijken zich niet bewust van wat er speelt. Kinderen laten via de Chromebooks digitale sporen achter die gebruikt kunnen worden om het gedrag van onze kinderen te voorspellen en te sturen. Deze data kan direct uit de leerresultaten worden gehaald, maar ook nog uit de zogenaamde ‘restdata’. Dit is informatie zoals welk thema stel je als achtergrond in, welke kleur buttons kies je, hoe snel of hoe langzaam typ je, welke spelfouten maak je, wat is je locatie, wie zijn je contacten, hoe klinkt je stem en hoe is je gezichtsuitdrukking die via de camera op de laptop kan worden gefilmd.

 

Inmiddels begint het probleem te dagen bij beleidsmakers en politici. Zo berichtte de NOS op 1 maart 2021 dat de producten van Google die in het onderwijs worden gebruikt niet veilig genoeg zijn. De privacyrisico’s zijn te groot, schrijven onderwijsministers Van Engelshoven en Slob in een brief aan de Tweede Kamer. Het betreft de producten Google Workspace en Google Workspace for Education (voorheen G Suite for Education), een verzameling van software waarmee digitaal samengewerkt kan worden. Applicaties als Gmail, Google Classroom en Google Docs zijn hier onderdeel van.

‘Google heeft als standpunt dat zij zichzelf als enige verwerkingsverantwoordelijke ziet voor metadata. Dit betekent dat zij mag bepalen voor welk doel zij metadata verzamelen en op welke manier dat gebeurt’, schrijven de onderwijsministers. Scholen hebben volgens hen ‘geen of onvoldoende grip’ hierop.

Uit een andere een andere Kamerbrief, van minister Grapperhaus van Justitie blijkt dat rijksambtenaren al langer geen gebruikmaken van Google Workspace, omdat dit te onveilig is.

 

Recht op vrijheid en democratie in het geding

Door het gretige gebruik van technologie in het onderwijs geven wij ouders, scholen, maar ook zeker de overheid waardevolle en gevoelige informatie over onze kinderen gratis en zonder enige nadere overdenking weg. Daarmee ontnemen we de kinderen de mogelijkheid om later zelf te beslissen wat zij over zichzelf in de openbaarheid willen brengen. Wij ontnemen hen het recht om ongezien fouten te kunnen maken. Wij brengen hun recht op vrijheid en democratie ernstig in het geding. Aldus Simone van Dijk van Privacy First.

Vanuit Let’s Talk About Tech sluiten wij ons aan bij de conclusie dat niet alleen een taak voor de ouders en scholen ligt om onze kinderen tegen deze ‘dataroof’ (Shoshana Zuboff, The Age of Surveillance Capitalism, NPO 2 VPRO Tegenlicht ‘De grote dataroof’) te beschermen, maar ook voor de overheid.

Immers, moeten wij als land willen dat deze zo waardevolle en gevoelige informatie van onze toekomstige generatie in handen ligt bij Google en wellicht duizenden andere bedrijven of mogendheden waarvan wij niet weten wie zij zijn en wat hun intenties zijn?

 

Schermgebruik en de effecten op gezondheid en aandacht

Niet alleen privacy is van belang om op veilige wijze gebruik te maken van technologie. Langdurig schermgebruik en de radiofrequente straling van draadloze technologie kunnen leiden tot gezondheidsschade en smartphones, apps en notificaties stelen onze aandacht. Informatie over deze risico’s en tips om jezelf en anderen te beschermen zijn te vinden op de pagina’s Straling & Gezondheid en Schermtijd, Aandacht & Gezondheid. Doe er je voordeel mee!