Wat betekent ons grenzeloze gebruik van digitale technologie, specifiek smartphones voor onze aandacht, (ontwikkel)capaciteiten, onze relaties en onze samenleving?

Het antwoord op deze vraag is niet eenvoudig, maar dat het motto ‘hoe meer hoe beter’ van de tech- en telefoonindustrie niet opgaat wordt op steeds meer fronten pijnlijk duidelijk. In landen als Frankrijk, China en Rusland heeft men al langer aandacht voor de aandachts- en gezondheidsproblemen die gepaard gaan met veelvuldig en langdurig schermgebruik. Daar hebben de autoriteiten wet- en regelgeving ingevoerd om kinderen en jongeren te beschermen tegen de nadelige gevolgen.

In Nederland zijn we nog niet zover, de discussie over de negatieve consequenties van digitale media begint pas net op gang te komen. Vooral ouders en docenten onderkennen het effect van het langdurige schermgebruik op welzijn en leervermogen. Het altijd verbonden zijn via mobieltjes versnippert de aandacht, ondermijnt het denken, de creativiteit en het geheugen en verhoogt de stress. In november 2022 kwam het CDA met een motie om mobiele telefoons in klaslokalen van basis- en middelbare scholen te verbieden. De motie werd niet aangenomen, maar daarmee is de discussie niet beslecht: uit het veld klinken steeds meer stemmen die voorstander zijn voor zo’n verbod. Hoog tijd om eens wat meer informatie op een rij te zetten, waarmee je je kennis kan vergroten! Daarom op deze pagina:

• Kennis over hoe schermen en smartphones ons vermogen tot aandacht, onze waarneming en onze relaties en samenleving beïnvloeden.
• Informatie van wetenschappers over de gevolgen van langdurig schermgebruik op de gezondheid (stress, verslaving, bijziendheid)
• Initiatieven die je op weg helpen om een betere balans tussen online en offline te creëren.

 

Antisociale media

Hoe kunnen we er voor zorgen dat kinderen geen schermslaven worden met een inefficiënt brokkelbrein, maar meesters met die hun mooie technologieën digivrij gebruiken om gefocust te leren, te consumeren en zich te amuseren?

Dit is de hoofdvraag die neuropsychiater Theo Compernolle stelt in zijn boek ‘Ontketen het brein van je kind, van schermverslaving naar digitale vrijheid (2022)’.

Op de site Ouders Centraal geeft hij de volgende toelichting bij het boek:

Mede afhankelijk van de leeftijd van het kind maakt tot 40% van de ouders zich zorgen over de impact van het schermgebruik op de gezondheid van hun kinderen en tot 70% over schermgebruik in het algemeen. Gedurende coronade pandemie liep dat percentage op tot maar liefst 82%. In sommige enquêtes vindt tot 95% van de ouders dat wetgeving aangepast moet worden om kinderen online beter te beschermen.

Als ouders en leraren onze kinderen en pubers niet leren hoe ze op een gezonde manier met digitale media kunnen omgaan, in hun eigen voordeel, dan zullen de ‘antisociale media’ dat doen, in hun commerciële voordeel. En dat is nadelig voor het welzijn van onze kinderen. Sociale media, appjes, berichtjes, gamen… Het is allemaal fantastisch voor jongeren, maar het verstoort ook vaak de aandacht die nodig is om taken geconcentreerd te kunnen uitvoeren.

 

Compernolle licht toe dat altijd verbonden zijn de kans op psychische, sociale en fysieke problemen vergroot en roept ouders op om het brein van hun kinderen te ontketenen van schermen. Het boek biedt een onderbouwd en praktisch antwoord op vragen zoals: Is het aantal uren dat je kind met een schermpje bezig is wel normaal? Hindert gamen en gebruik van social media het leervermogen van je kind? En hoe kun je kinderen beschermen tegen het overmatig gebruik van digitale media? Daarbij brengt hij nadrukkelijk onder de aandacht dat het niet eenvoudig is jouw kinderen digiwijs op te voeden, omdat je bij je pogingen om te ontketenen van schermen enorme tegenwerking krijgt van onethische digitale media. Die zetten er namelijk alles op in om het brein van je kinderen (en die van jezelf!) te ketenen. Hij noemt ze in zijn boek daarom ‘antisociale media’.

 

Altijd verbonden kunnen zijn is fantastisch, maar het daadwerkelijk altijd verbonden zijn is rampzalig!

Compernolle heeft in zijn boek zijn nog wat meer cijfers opgenomen om een duiding te geven van de problematiek:

• 45% van de ouders vindt dat hun kinderen verslaafd zijn aan hun schermpjes, en evenveel kinderen denken hetzelfde over hun ouders.
• 58% van de kinderen vindt dat ze meteen moeten reageren op signalen van hun mobiel.
• 70% van de kinderen neemt de telefoon mee naar de slaapkamer (evenveel ouders doen dat ook) en 80% daarvan is nog een tijdje bezig met de telefoon nadat ze naar bed zijn gegaan.
• 40% van de pubers wordt minstens eenmaal per nacht wakker door een signaaltje van hun telefoontje (26% van de ouders overkomt dat ook).
• Slechts de helft van de kinderen van 8 tot 15 jaar kan het onderscheid maken tussen informatie en reclame, en iets meer dan de helft van de kinderen had minstens één negatieve ervaring op het worldwideweb.

 

Smartphones uit, werkelijkheid aan?

Wat gebeurt er als je offline gaat in een wereld die altijd online is? Als je je telefoon opzijlegt, wat komt er dan voor in de plaats? Heb je nog vrienden? Besta je überhaupt nog?

Dat zijn de vragen die filosoof en publicist en docent aan de Hans Schnitzler stelt en onderzoekt in zijn boek ‘Kleine filosofie van de digitale onthouding’. Het boek is gebaseerd op de ervaringen van een week digitale detox van de Bildung Academie, waar Schnitzler docent is. De Bildung Academie is een traject van een half jaar waar studenten worden bijgespijkerd in waar het aan de universiteit ontbreekt: “Zelfontplooiing, kritisch kijken naar hoe je je verhoudt tot de wereld om je heen.”

Vaste prik tijdens zijn lessenreeksen is een digitale detox: de studenten leveren hun iPhones, laptops en andere moderne machines in, om ze pas (al?) na een week weer terug te krijgen. In een interview met Brandpunt+ vertelt hij dat deze ervaringen blijkt dat mobieltjes slecht zijn voor onze geest en ons lichaam. Hij heeft het zelfs over ‘de crisis van het lijf’: kinderen ontwikkelen zich met behulp van aanraking, van lichamelijke nabijheid. Aanraken, voelen; dat is cruciaal. Doordat we nu steeds meer via schermen communiceren, verliezen we uit het oog dat ons lichaam belangrijk is voor hoe we de werkelijkheid ervaren. Schnitzler concludeert dat we ons door de digitalisering in brede zin op een andere manier verhouden tot onze medemens. Het lichaam krijgt daarbij een totaal nieuwe, ondergeschikte rol.

 

Aandachtseconomie

Wat het des te angstaanjagender maakt is dat de tech-industrie bezig is om ons vermogen tot aandacht te vernietigen. Zij verdienen goed geld aan jouw data, en willen daar dus logischerwijs steeds meer van hebben. Om dat te realiseren, moeten ze je vastlijmen aan je scherm, zodat je al klikkende steeds meer kleine prakjes informatie over jezelf prijsgeeft.

Op de vraag hoe we er iets aan kunnen doen antwoord Schnitzler:

Het is al bijna te laat. Er moet nú meer aandacht komen voor aandacht. We moeten de aandachtswoekeraars uit onze ervaringstempels verdrijven, stap voor stap. Ik zou zeggen: ze zorgen er voor dat je slechtere cijfers haalt, dus verban laptops uit collegezalen. Per direct. En iets groter gedacht: apps die met je data aan de haal gaan en je bewust afleiden, moeten een label krijgen.

 

 

Permanente schade?

Wat betreft de impact op gezondheid en relaties zijn er steeds meer signalen dat deze aandachtseconomie bijzonder negatieve gevolgen heeft. Businessgoeroe Simon Sinek benadrukt de nadelige gevolgen van ons vele smartphonegebruik en stelt naar aanleiding van alarmerende statistieken dat het hoog tijd is om grenzen te stellen. Hij betoogt zelfs dat smartphones onze relaties ruïneren en ziet een verband tussen smartphones en de enorme stijging van depressies, (zelf) moorden en accidentele sterfte door overdosis. In dit korte (4 minuten) filmpje spreekt hij op indringende wijze mensen toe om maatregelen te treffen en er voor te zorgen dat onze kinderen en jongeren geen permanente schade oplopen door het grenzeloze gebruik van smartphones. Heeft hij een punt? Kijk en oordeel zelf!

 

Stress & verslaving

Ook de Amerikaanse jeugdpsychiater Victoria L. Dunckley maakt zich sterk tegen het grenzeloze gebruik van schermen en gebruikt voor de gevolgen ervan de term Elektronisch Scherm Syndroom (ESS). De symptomen lijken volgens haar op die van stress. Zelfs een kort spelletje op een scherm veroorzaakt al zulke reacties. Het bloed stroomt naar de primitieve hersendelen, de frontaalkwab wordt uitgeschakeld. En dan gaat alles moeizaam: aanwijzingen opvolgen, je emoties beheersen, je aandacht bij iets houden, teleurstelling verwerken. In haar wetenschapsblogs beschrijft ze hoe schermtijd de lichaamsklok, de hersenchemie en de beloningspaden onder druk zet en ontregelt, en ook hoe tech-verslaving de frontale kwab van de hersenen kan beschadigen.

Andere wetenschappers die een boek hebben geschreven over de nadelige effecten schermpjes op ons leven hebben en tips geven om onszelf en onze kinderen hiertegen te wapenen zijn:

• Adam Alter, universitair hoofddocent marketing en psychologie aan New York University. In zijn boek Superverslavend (2017) behandelt hij het verslavende aspect van smartphones, apps en sociale media en mogelijke oplossingen. In dit interview in de New York Times lees je meer over zijn inzichten.
• Alexander Markowetz, hoogleraar Informatica Universiteit van Bonn. In zijn boek Leven zonder smartphonestress (2015) beschrijft hij de botsing tussen technologie en een gezonde levensstijl:

Veel mensen denken dat de smartphone voor meer productiviteit en effectievere communicatie zorgt. Maar de smartphone belemmert dat juist. Wetenschappelijk onderzoek laat zien hoe de smartphone ons onderbewuste aanspreekt en voor onderbrekingen zorgt tijdens ons werk en in ons sociale leven.

Markowetz maakt ons niet alleen bewust van de gevolgen van onze digitale verslaving, maar leert ons vooral hoe we mínder gebruik kunnen maken van onze smartphone en méér van onze persoonlijke productiviteit. Hij adviseert: zet jezelf op een digitaal dieet!

 

Allemaal digiziek?

Dan is er ook nog de vermaarde hersenonderzoeker Manfred Spitzer. Hij heeft zelfs meerdere boeken geschreven over de effecten van schermgebruik en concludeert op basis van wetenschappelijk onderzoek dat computergebruik ons digiziek maakt. Spitzer studeerde geneeskunde, psychologie en filosofie, was gasthoogleraar in Harvard en is de directeur van de psychiatrische universiteitskliniek in Ulm. Hoe slecht computergebruik is voor het geheugen weten we sinds zijn bestseller Digitale dementie (2013). In zijn boek Digiziek (2015) haalt hij wetenschappelijk onderzoek aan waaruit blijkt dat er nog veel meer gevolgen zijn:  stress, depressie, slapeloosheid en een verslechterde motoriek en conditie, verhoogde bloeddruk en diabetes type 2 behoren allemaal tot de risico’s.

Manfred Spitzer waarschuwt ons voor wat er kan gebeuren wanneer we de digitale media ons leven laten overheersen, maar laat ook zien hoe we onszelf kunnen beschermen. Naar aanleiding van het verschijnen van de Nederlandse vertaling van het boek Digiziek publiceerde Vrij Nederland in 2016 het artikel ‘Allemaal digiziek: de diagnose van Manfred Spitzer. In Digitale dementie verwijst hij naar 400 wetenschappelijke studies. In Digiziek zijn het er 700. Er is een overlap van zo’n 100 studies, dus beide boeken bij elkaar zijn gebaseerd op ongeveer 1.000 studies, die allemaal stuk voor stuk wijzen op schadelijke gevolgen van ons mediagebruik. Zo zegt hij:

Ook mainstream-gebruikers vertonen allang verslavingskenmerken, zoals ik uitvoerig laat zien. Wij mensen zijn informatiejunks, we willen constant gevoed worden. Alleen voeden sociale media ons met junkfood, die snel vult, maar enkel kortstondige voldoening geeft. Vergelijkbaar met snelle calorieën. Als je alle negatieve effecten bij elkaar optelt, is de schade gigantisch. Onze lichamen en onze inwendige bedrading zijn simpelweg niet geschikt voor het gedrag dat wij nu massaal vertonen. De berg bewijzen om dit te ondersteunen groeit elke dag. Wist u dat wij onszelf een epidemie van bijziendheid cadeau doen?’

 

Landen die grenzen stellen aan het gebruik van schermen

In China erkennen ze dat het vele en langdurige gebruik van schermen een enorme wissel trekt op de gezondheid. Daar mogen jongeren sinds begin 2021 zonder schriftelijke toestemming van de ouders geen mobiele telefoons meer meenemen naar school. De autoriteiten zeggen dat ze het gezichtsvermogen van jongeren willen beschermen, hun concentratie willen verbeteren en internetverslaving willen voorkomen. Er waren al langer zorgen over de gevolgen van het internetgebruik voor de gezondheid van de Chinese jeugd. Zo is er een enorme toename van bijziendheid onder kinderen en zien de autoriteiten dat gameverslaving de geestelijke gezondheid schaadt. Daarom geldt voor kinderen onder de 18 jaar, een limiet van 90 minuten op een doordeweekse dag en in het weekend en op feestdagen mag er niet langer dan drie uur worden gegamed.

Ook andere regeringen, zoals die van Frankrijk, Cyprus, Israël en Rusland verbieden en/of beperken draadloze communicatie in klaslokalen. Dit doen zij vooral om de blootstelling van kinderen aan radiofrequente (RF) straling te beperken. Hierover kan je meer lezen op onze pagina Straling & Gezondheid.

 

Reclaiming Conversation

Dan is er psychologe Sherry Turkle. Zij is verbonden aan het Massachusetts Institute of Technology (MIT) en onderzoekt al drie decennia de invloed van digitale technologie zoals computers, robots en smartphones op het gedrag van mensen. Voor haar boek Reclaiming conversation – The power of talk in a digital age sprak ze met kinderen, tieners, studenten, ouders, onderwijzers en managers over de vraag wat moderne digitale communicatiemiddelen doen met het klassieke oog-in-oog-gesprek. Hier een deel van de recensie van De leesclub van alles die dit baseerde op het interview met Turkle in het programma De kennis van nu.

Het belangrijkste punt dat Turkle in haar boek maakt, is dat we maar al te vaak de rijkheid van het oog-in-oog-gesprek vervangen door de controle via smartphone of e-mail. Digitale communicatie via tekst geeft mensen meer controle over wat en hoe ze dingen zeggen en ook over op welke berichten ze wel of niet reageren. Veel mensen vinden dat fijn.

 

Digitale communicatie gaat ten koste van emphatisch vermogen

De Amerikaanse psychologe stelt daar echter tegenover dat het menselijk brein is geprogrammeerd voor oog-in-oog-gesprekken. Via die gesprekken leren kinderen empathie te ontwikkelen en lichaamstaal te interpreteren. Relaties tussen mensen zijn altijd rommelig, ambivalent en imperfect. Wanneer we ze oppoetsen met technologie, doen we ze geen recht aan. En wanneer we het oog-in-oog gesprek te vaak vervangen door digitale communicatie, dan gaat dat ten koste van ons emphatisch vermogen, betoogt de psychologe.

Om het oog-in-oog-gesprek weer meer ruimte te geven, moeten we met elkaar afspraken maken wanneer we het gebruik van smartphones en tablets in gezelschap wel of niet toestaan. Turkle denkt dat het tij al aan het keren is. Ze refereert aan CEO’s die hun werknemers expliciet aansporen om onenigheden op de werkvloer oog-in-oog te bespreken in plaats van via e-mail, en om geen werk-e-mail na kantoortijd te checken. Net zoals we met vallen en opstaan regels hebben opgesteld om het verkeer veiliger te maken en ons eten gezonder, zo zullen we ook in onze omgang met digitale communicatiemiddelen een etiquette moeten ontwikkelen. Alleen gaat dat niet vanzelf. Daar is een tegenkracht voor nodig, en die probeert Turkle via haar boek te organiseren.

 

Nederlandse oogarts luidt noodklok

Thuiswerken, beeldbellen en onlinelessen, de hoeveelheid schermtijd is door de coronacrisis behoorlijk toegenomen bij zowel kinderen als volwassenen. Oogarts Caroline Klaver luidt de noodklok. Zoveel schermtijd kan namelijk leiden tot ernstige oogproblemen zoals slechtziendheid of zelfs blindheid.

Zo bericht RTL nieuws begin februari 2021. Oogarts Caroline Klaver is verbonden aan het Erasmus MC & Radboudumc en trok al eerder aan de bel. In dit college van de Universiteit van Nederland vertelt ze in 13 minuten hoe schermpjes de ogen aantasten en wat we er in deze moderne computertijd tegen kunnen doen:

Overigens zou het ook interessant zijn om te onderzoeken in hoeverre de radiofrequente (RF) straling een rol speelt bij de oogproblemen. Uit een groeiende en substantiële hoeveelheid gepubliceerd wetenschappelijk onderzoek brengt RF- straling van draadloze apparatuur in verband met ernstige gevolgen voor de gezondheid, zoals geheugen- en slaapproblemen, hoofdpijn, kanker en schade aan de ontwikkeling van de hersenen. Ook de relatie tussen RF-straling en oogproblemen wordt al sinds de in gebruikname van radartechnologie vermoed en onderzocht. Op de Duitse EMF-Portal van de Universiteit van Aken is onder andere een overzicht van het wetenschappelijk onderzoek naar het verband tussen straling en oogproblemen.  Met de komst van Virtual Reality- technologie en 5G zijn er wetenschappers die (opnieuw) aan de bel trekken, zo is op de site van Environmental Health Trust het artikel ‘Stop untested microwave radiation of children’s brains and eyes, virtual reality EHT scientists urge Google’ te lezen. En waarschuwt in Nederland Hugo Schooneveld, neurobioloog en voormalig voorzitter van de Stichting Elektrohypersensitiviteit, met name voor huid- en oogproblemen als gevolg van 5G. In het het artikel ‘5G-straling en gezondheid‘ dat hij schreef voor de nieuwsbrief van de Nederlandse Vereniging voor Arbeidshygiène, geeft hij hier een heldere onderbouwing voor.

 

Digitaal wijs

Wil jij een betere balans tussen online en offline creëren en minder afhankelijk zijn van digitale media en apparaten? Er zijn inmiddels behoorlijk wat initiatieven die je hierbij op weg helpen. Lees bijvoorbeeld  ‘Hoe vind je balans? 5 detox-tips’ en neem een kijkje op de site Digiminderen. Jeugdpsychiater Victoria Dunckley reikt in haar blog 10 Ways to Protect the Brain from Daily Screen Time  methoden aan om de overprikkeling door beeldschermen effectief tegen te gaan. Zowel voor kinderen als volwassenen een aanrader.

Tot slot, met het beperken van schermgebruik creëer je een goede basis voor het veilig gebruik van technologie. Maar wist je dat alleen al de straling van draadloze apparatuur ook gezondheidsproblemen kan veroorzaken? En dat er ook vele artsen en gezondheidsprofessionals zijn die aangeven dat de door onze autoriteiten vastgelegde blootstellingslimieten ons onvoldoende beschermen. Groepen artsen zoals de American Academy of Pediatrics, de Vienna Medical Association en de Athens Medical Association behoren tot de vele internationale medische organisaties die aanbevelingen hebben gedaan aan het publiek om de blootstelling aan straling te beperken. Daarbij geven zij aan dat het noodzakelijk is om kinderen extra te beschermen. Naar aanleiding van de voorgenomen uitrol van 5G trokken velen van hen (opnieuw) aan de bel, zoals te lezen is in ons nieuwsbericht ‘5G; Artsen en gezondheidsprofessionals luiden de noodklok‘. Nog meer weten over de gezondheidsrisico’s van mobiele telefoons, wifi en andere draadloze apparatuur en hoe je jezelf en je dierbaren daar tegen kan beschermen? Kijk dan op onze pagina Straling & Gezondheid.