’Gezondheid boven mast’ zo kopte de Telegraaf op 31 december 2020 over de uitspraak van rechtbank Gelderland dat een zendmast voor mobiele communicatie zoals 4G en 5G niet zomaar mag worden geplaatst zonder te kijken naar bezwaren over gezondheidsrisico’s. Op basis van voortschrijdend wetenschappelijk inzicht veegde de rechter het deskundigenbericht van de Stichting Advisering Bestuursrechtspraak uit 2009 van tafel. Zien we hier een koerswijziging in de rechtspraak? Ja, zeggen drie hoogleraren bestuursrecht en omgevingsrecht. MSN publiceerde deze samenvatting van het Telegraaf-artikel van Jannes van Roermund. Met dank aan Wilma de Jong die deze zaak met succes aanhangig heeft gemaakt.

In dit nieuwsbericht een toelichting op de uitspraak van Martine Vriens, juridisch adviseur en co-founder Let’s Talk About Tech. 

Doorbraak!

De uitspraak van rechtbank Gelderland (AWB 19/2184) – in samenhang met uitspraak AWB 19/2213 – op 18 december 2020 is van groot belang omdat de rechter oordeelt dat ook (zeer ruim) beneden de blootstellingsrichtlijnen verhoogde gezondheidsrisico’s niet uitgesloten zijn. Ook oordeelt de rechtbank dat de gezondheidsbelangen van omwonenden die gevoelig zijn voor straling betrokken moeten worden in de belangenafweging. In de Nederlandse jurisprudentie is het de eerste keer dat de blootstellingslimieten vanwege voortschrijdend wetenschappelijk inzicht niet langer leidend zijn. Eerdere jurisprudentie van de Afdeling van de Raad van State (Afdeling) waarin het steeds verwijst naar een gedateerd deskundigenbericht lijkt daarmee van de baan. Deze uitspraak biedt kansen voor een nieuwe inhoudelijke discussie over de gezondheidseffecten door straling, ook beneden de limieten van de International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection (ICNIRP), zowel in de rechtspraak als daarbuiten.

Procedure

Gemeente Berkelland heeft op 17 juli 2018 een omgevingsvergunning verleend voor de bouw van een antennemast van bijna 40 meter hoog. Het bezwaarschrift van een inwoonster van Haarlo, woonachtig op 650 meter van de mast, is bij besluit van 15 maart 2019 niet-ontvankelijk verklaard, omdat zij geen belanghebbende zou zijn. Inwoonster heeft hiertegen beroep ingesteld. De vraag die de rechter moet beantwoorden is of eiseres gevolgen van enige betekenis ondervindt in de vorm van een verhoogd gezondheidsrisico als gevolg van de elektromagnetische velden (EMV) rond de zendmast.

Standpunt gemeente

De gemeente en de telecomprovider stellen zich op het standpunt dat  de zendmast geen verhoogd gezondheidsrisico geeft voor eiseres. Gegeven de afstand van de woning van de inwoonster tot de zendmast, gaan zij er vanuit dat de veldsterkte van de EMV, vanaf ongeveer 328 m van de mast lager is dan 1 V/m. Die sterkte ligt zeer ruim onder de zogenaamde ICNIRP-blootstellingslimiet. Bij de hier gebruikte frequentiebandbreedte variëren de veldsterktes tussen de 39 V/m en 61 V/m. Volgens de gemeente bestaan er onder deze limiet geen verhoogde gezondheidsrisico’s, en al helemaal niet bij veldsterktes onder de 1 V/m.

Standpunt eiseres

Inwoonster brengt de door overheid en industrie gehanteerde veiligheidsclaim ICNIRP-limieten in het geding en betoogt dat zij wel degelijk een verhoogd gezondheidsrisico ondervindt van de zendmast, ook bij een veldsterkte lager dan 1 V/m. De conclusies van de ICNIRP en onder meer het deskundigenbericht van de Stichting Advisering Bestuursrechtspraak (StAB) over de gezondheidseffecten zijn gebaseerd op onjuiste informatie en mogen daarom niet ten grondslag worden gelegd aan de besluitvorming. Er zijn sinds dit deskundigenbericht uit 2009 vele wetenschappelijke publicaties verschenen waaruit onder mee naar voren komt dat EMV mogelijk kankerverwekkend zijn en dat ook gezondheidseffecten kunnen optreden bij zeer lage blootstellingsintensiteit. Ook zijn de limieten alleen gebaseerd op thermische korte-termijneffecten en niet op lange-termijn effecten waar het bij blootstelling aan zendmasten om gaat.

Verder verwijst inwoonster in een reactie op het verweerschrift van de gemeente naar het laatste adviesrapport van de Gezondheidsraad van 2 september 2020 ‘5G en gezondheid’. Ze betoogt dat het rapport ernstige gezondheidsrisico’s ruim onder de ICNIRP-limieten niet uitsluit (zoals een verhoogd niveau van oxidatieve cellulaire stress, van neurodegeneratie van hersenweefsel, de mogelijkheid van ongunstige effecten op de signaaloverdracht, elektrische activiteit en genexpressie in de hersenen, op het bloed, op zwangerschap, geboorteafwijkingen en te vroege ontwikkeling van het nageslacht, op gedrag, cognitie en slaap).

Oordeel rechtbank

Naar het oordeel van de rechtbank is het, alle argumenten, onder verwijzing naar wetenschappelijke literatuur, overziend, niet uitgesloten dat ook bij een veldsterkte die lager is dan 1 V/m, en dus ook in het geval van eiseres, sprake is van verhoogde gezondheidsrisico’s. Voor die conclusie acht de rechtbank mede van belang dat voortschrijdend wetenschappelijk inzicht over de gezondheidseffecten van EMV’s maken dat niet langer kan worden uitgegaan van de conclusies uit het deskundigenbericht van de StAB dat centraal stond in de uitspraak van de Afdeling van 14 januari 2009. Ook is van belang dat een instantie als de Gezondheidsraad, van wie de adviezen een belangrijke rol spelen in de oordeelsvorming in zaken als deze, in haar laatste rapport in wezen bevestigt dat bij 5G nog niet duidelijk is welke gezondheidseffecten optreden en ook dat, hoe onwaarschijnlijk mogelijk ook, er verbanden bestaan tussen EMV’s en bepaalde ziektes. De Gezondheidsraad wijst ook op de samenhang tussen blootstelling aan EMV’s en bepaalde biologische processen.

Deskundigenbericht StaB

Tot nu toe wordt in de jurisprudentie – tot aan de Afdeling toe – steeds teruggegrepen op een deskundigenbericht van de StAB uit 2009 waarin is aangegeven dat er geen aanwijzingen zijn dat blootstelling aan radiofrequente velden in de woonomgeving leidt tot gezondheidsproblemen. (zie uitspraak Afdeling van 5 december 2018 (ECLI:NL:RVS:2018:3979) over een zendmast in Wassenaar) Bezwaren met betrekking tot gezondheidseffecten slaagden in de jurisprudentie op grond van dat bericht dan ook niet. Ook in onderhavige procedure haalt de gemeente dit deskundigenbericht aan en stelt dat eiseres – als de straling beneden de limieten blijft – naar objectieve maatstaven gemeten geen gevolgen van enige betekenis ondervindt van de zendmast en daarom geen belanghebbende is. Het is een belangrijke stap dat de rechter nu een streep door dit deskundigenbericht haalt en stelt dat niet langer van de conclusies uit dit bericht kan worden uitgegaan.

Voortschrijdend wetenschappelijk inzicht

De reden dat het deskundigenbericht niet langer als basis kan dienen, is dat er sprake is van voortschrijdend wetenschappelijk inzicht over de gezondheidseffecten. Er zijn door inwoonster vele wetenschappelijke publicaties en argumenten aangedragen waardoor de rechter tot het oordeel komt dat gezondheidseffecten niet uitgesloten zijn, ook bij lage veldsterktes. Eiseres laat bijvoorbeeld zien dat de IARC-WHO Monografie uit 2013 over blootstelling aan radiofrequente velden ten onrechte uit beeld is verdwenen. Voorafgaande aan deze Monografie werd blootstelling aan radiofrequente velden door de IARC-WHO al in 2011 geclassificeerd als ‘mogelijk kankerverwekkend’. Latere onderzoeken tonen aan dat er een verband is tussen EMV en kanker.

Adviesrapport Gezondheidsraad ‘5G en gezondheid’ van september 2020

Naast alle argumenten en overige wetenschappelijke literatuur die door eiseres in haar beroepschrift zijn aangereikt, hecht de rechter in haar oordeel waarde aan het adviesrapport van de Gezondheidsraad van 2 september 2020 en geeft aan dat de adviezen van de Gezondheidsraad een belangrijke rol spelen in de oordeelsvorming in zaken als deze. Nu in het deskundigenbericht van de StAB ook gerefereerd wordt aan een eerder advies van de Gezondheidsraad is de kans dat  – mocht de gemeente hoger beroep instellen tegen deze uitspraak – klein dat het deskundigenbericht weer op tafel komt. Dit omdat men logischerwijs uit moet gaan van de meest recente inzichten. Rechtbanken zullen met dit laatste adviesrapport dan ook niet langer kunnen verwijzen naar de eerdere jurisprudentie en dit geeft ruimte voor een nieuwe inhoudelijke discussie over de gezondheidseffecten door straling, ook beneden de ICNIRP-limieten, zowel in de rechtspraak als daarbuiten.

Meer twijfel over gezondheidseffecten door EMV

Het adviesrapport van de Gezondheidsraad van 2 september 2020 laat duidelijk meer twijfel bestaan over mogelijke gezondheidseffecten bij blootstelling aan EMV dan in de eerdere adviezen van de Gezondheidsraad het geval was. In het rapport staat dat:

• Bij blootstelling aan 5G-frequenties niet duidelijk is bij welk niveau van blootstelling gezondheidsschade optreedt.
• Het nodig is de feitelijke blootstelling te weten na uitrol van 5G.
• Er verbanden zijn tussen EMV en bepaalde ziekten.
• Er samenhang is tussen blootstelling aan straling en bepaalde biologische processen.
• Het niet uitgesloten is dat ook blootstelling onder de nieuwste ICNIRP-normen de potentie heeft de gezondheid te schaden en adviseert daarom om voorzorg toe te passen en blootstellingen zo laag als redelijkerwijs mogelijk te houden.

Dit werd ook duidelijk ter zitting toen de rechter zich – in reactie op hetgeen inwoonster aandroeg en op basis van zijn kennisname van het rapport van de Gezondheidsraad – liet ontvallen:

Ze zeggen: ‘Het zou kunnen, maar we weten het gewoon niet.’ Daar komt het eigenlijk op neer.

De onzekerheid over de risico’s heeft dan ook in belangrijke mate de uitspraak van de rechter bepaald.

Nieuwe inhoudelijke toets Kabinet en gemeente

Eerder was de reactie van het Kabinet dat, op grond van dit adviesrapport, nog steeds van de limieten kon worden uitgegaan en doorgegaan kon worden met de uitrol van 5G en ook met 26 GHz-band, dit laatste zelfs tegen het advies van de Gezondheidsraad in. Met onderhavige uitspraak houdt de Kabinetsreactie geen stand gezien de andere uitleg die de rechtbank eraan geeft, waarbij zij de ICNIRP-limieten ter discussie stelt. In geval van gemeente Berkelland moet zij opnieuw op het bezwaarschrift beslissen en in het nieuwe besluit zal de gemeente de gezondheidsargumenten van eiseres inhoudelijk moeten toetsen en de twijfels over de gezondheidsrisico’s die uit het nieuwe adviesrapport van de Gezondheidsraad spreken moeten meewegen.

Elektrogevoeligheid

Deze uitspraak biedt een opening voor elektrogevoeligen. Uit deze uitspraak volgt dat ook mensen die op grotere afstand van een zendmast wonen bezwaar kunnen maken – mocht deze uitspraak standhouden – tegen de plaatsing ervan. In dit geval woonde inwoonster op 650 meter van de zendmast. Een andere inwoner die op 450 meter van de zendmast woonde en ook gezondheidseffecten aanvoerde is door dezelfde rechtbank (AWB 19/2213) ook als belanghebbende aangemerkt. In deze uitspraak wordt verwezen wordt naar bovengenoemde uitspraak. Van belang is wat de rechtbank oordeelt:

De gezondheidsbelangen van omwonenden die gevoelig zijn voor straling dienen ook in de door verweerder te maken belangenafweging te worden betrokken. Verweerder dient te beoordelen of zij deze belangen (en de door [eiser] in dat kader aangevoerde bedrijfsbelangen) zwaarder vindt wegen dan het algemene belang van de inwoners van [woonplaats] bij een goede mobiele ontvangst.

Elektrogevoeligheid moet dus in de belangenafweging worden betrokken. Vraag is hoe die belangenafweging uit zal pakken en of, zoals de rechter aangeeft, het gezondheidsrisico zodanig is verweerder de omgevingsvergunning niet had kunnen verlenen. Aan die inhoudelijke toets is in deze uitspraak nog niet toegekomen. De gemeente beraadt zich op vervolgstappen.

Documentatie rechtszaak

• De uitspraak van rechtbank Gelderland  d.d. 18 december 2020 (AWB 19/2184) – in samenhang met uitspraak AWB 19/2213
• Beroepschrift W.J. de Jong zaaknummer ARN 19 / 2184 WABOA
• Nadere toelichting en onderbouwing beroepsgronden W.J. de Jong inzake zaaknummer ARN19/2184 WABOA
• Reactie op verweer gemeente beroep W.J. de Jong aan Rechtbank Arnhem
• Artikel ‘Stralingszieken’ blij: uitspraak van rechter over 5G-zendmast doorbraak’ in digitale Telegraaf, 31 december 2020
• Artikel ‘Gezondheid boven mast’ in (papieren) Telegraaf, 31 december 2020